Socrates
gemaakt door Arjan Bouman
Inhoud:
5. Geen absolute normen: preutsheid
8. Enkele thema's uit het werk van Socrates.Socrates als criticus pur sang.
Socrates was een Griekse filosoof (Christus
werd 469 jaar na Socrates geboren, hij stierf 432 jaar na de dood
van Socrates). Voor Socrates hielden denkers zich vooral bezig
met vragen omtrent de natuur. In Athene ontstond meer
belangstelling voor de plaats van de mens in de samenleving. In
Athene ontwikkelde zich een beperkte democratie van alleen mannen
met volksvertegenwoordigingen en rechtbanken. Socrates liet
iedereen tijdens een dialoog ervaren dat we het leven en de
motieven van de mens niet afdoende kunnen benoemen. Socrates is
vooral raadselachtig doordat hij geen letter op papier heeft
gezet. Hij was zo lelijk als de nacht, klein en dik, met
uitpuilende ogen. Innerlijk was hij 'volmaakt rechtvaardig', werd
er gezegd. Toch werd hij op hoge leeftijd terechtgesteld.
Dit was Socrates in het kort, hieronder volgt meer.
Door de polis ontstond een groep leraren en filosofen, sofisten geheten, die vanuit de Griekse koloniën naar Athene kwamen. Het woord 'sofist' betekent geleerd persoon. In Athene leefden de sofisten van het onderwijzen van de zonen van de burgers van de stad. De sofisten stelden zich kritisch op ten aanzien van de overgeleverde mythen en waren veelal sceptisch over wat we konden weten. Hoewel er misschien een antwoord op filosofische vragen bestaat, kunnen de mensen geen vaststaande antwoorden op de raadselen der natuur en van het universum vinden, zo werd gesteld. Socrates liet iedereen tijdens een dialoog ervaren dat we het leven en de motieven van de mens niet afdoende kunnen benoemen.
Socrates liet zien dat filosofische gedachten de grenzen van ons besef overschrijden. Zodra we er voldoende over nadenken, ontdekken we dat we uiteindelijk niets zeker weten. Socrates was de eerste die niet ophield zichzelf en de mensen om hem heen vragen te stellen. Socrates maakte het onophoudelijk kritische onderzoek van al onze oordelen tot zijn levenswerk. Onze hedendaagse acceptatie, ergernis of inzicht dat we niet alles kunnen begrijpen van de wereld en onszelf kan direct terug gevoerd worden tot Socrates. Misschien is het zo dat als je niets zeker weet, je niets hoeft op te schrijven. In ieder geval kennen we Socrates uit de geschriften van twee leerlingen: in de eerste plaats Plato, en daarnaast Xenophon.
In de buurt van Athene bevond zich het orakel
Delphi, waar men de priester raadpleegde in geval van moeilijke
keuzen. Boven het orakel stond gebeiteld: 'Ken uzelf'.
Socrates stelde zich ten doel deze opdracht volledig uit te
voeren. In Athene voerde hij gesprekken met stadsgenoten. Het
ging hem op de eerste plaats om zelfkennis: 'Tot nu toe ben ik
niet zover gekomen om mezelf te kennen, zoals de spreuk van
Delphi voorschrijft. Zolang deze onwetendheid voortduurt, lijkt
het me belachelijk me in andere zaken te verdiepen.'
5. Geen absolute normen: preutsheid
Daarmee verschuift Socrates het onderzoek van filosofen van het vraagstuk naar de aard van de natuur naar de aard van onszelf, de mens. De sofisten reisden veel en zagen verschillende vormen van stadsbestuur. De gewoonten en de wetten van de stadstaten waren overal anders. Dit leidde tot een discussie in Athene over wat door de natuur was bepaald en wat door de maatschappij was gemaakt. De sofisten wezen erop dat uitspraken als 'preutsheid is natuurlijk' niet klopten. Want als het natuurlijk is om preuts te zijn, is het aangeboren. Reizigers wisten dat het niet natuurlijk of aangeboren om bang te zijn om je naakt te tonen.
Preutsheid is aangeleerd.
De sofisten wilden aantonen dat er geen absolute normen bestonden
voor wat juist en verkeerd was. Volgens sommigen probeerde
Socrates aan te tonen dat sommige van die normen wel absoluut
waren en voor iedereen golden, ook al kon hij er gedurende zijn
leven geen vinden. Hij zou ervan overtuigd zijn dat zulke
algemene normen zouden moeten bestaan of worden uitgevonden.
Anderen denken dat het goed mogelijk is dat Socrates sluitende
definities van morele deugden, en dus definitieve regels voor
gedrag, onmogelijk achtte en dat hij daarom in zijn dialogen met
anderen telkens uitkomt op negatieve conclusies. Het heeft geen
nut te zoeken naar regels of principes voor ons gedrag. Het is
belangrijker en nuttiger de blik te richten op jezelf en te
proberen zelf een goed karakter te krijgen, en wat Socrates
betreft een goede ziel.
Socrates is vooral raadselachtig doordat hij
geen letter op papier heeft gezet en toch het Europese denken
sterk heeft beïnvloed met zijn vele vragen. Zijn vragen waren
intellectueel, maar Socrates was ook een Atheens burger die op
dramatische wijze stierf. Hij bracht als Athener het grootste
deel van zijn leven op straten en markten doorbracht, waar hij
praatte met de mensen die hij ontmoette. De bomen op het land
kunnen mij niets leren, meende hij.
Hij was zo lelijk als de nacht, klein en dik, met uitpuilende
ogen en een korte dikke wipneus. Maar innerlijk was hij 'volmaakt
rechtvaardig', werd er gezegd.
Toch werd hij op hoge leeftijd terechtgesteld.
Volgens de formele aanklacht werd hij voor zijn
spreken met anderen veroordeeld. Enkel daarom? Dat Socrates jonge
aristocraten onderwees, die later de democratie omver wierpen (de
dictatuur van de Dertig, 404 v. Chr.), speelde uiteraard een
belangrijke rol tijdens het proces. Als een rechter een
drugshandelaar veroordeelt wegens verboden wapenbezit en hem de
maximale straf oplegt, dan speelt zijn niet te bewijzen
drugshandel natuurlijk wel een grote rol in de opgelegde straf.
Dat is nu zo, dat was toen vermoedelijk niet anders.
De filosofische kwesties waarover Socrates met de meeste burgers
van mening verschilde, betroffen de kern van de stadstaat Athene.
Volgens de Amerikaanse journalist Stone was Socrates een
overtuigde antidemocraat, die geen gelegenheid onverlet liet om
de (beperkte) democratische structuur van de stadstaat Athene te
beschimpen. Dat deed geen pijn zolang die politieke structuur in
tact is, maar toen deze in korte tijd verschillende malen omver
werd geworpen, werd hij gezien als een ideoloog van de
tegenpartij. De vele leerlingen van Socrates verschilden
weliswaar heftig van mening over wat Socrates ze nu eigenlijk
geleerd had, maar ze waren het over één ding eens : allemaal
verwierpen ze de polis (de Atheense stadstaat). Allemaal zagen ze
de menselijke samenleving niet als een zichzelf besturend lichaam
van burgers met gelijke rechten, maar als een kudde die een
herder ofwel een koning nodig had.
Terechtstellen getuigt niet van kracht. De Atheense polis was dan
ook ten tijde van het proces tegen Socrates verzwakt uit de
strijd te voorschijn gekomen.
8. Enkele thema's uit het werk van Socrates.
Socrates als criticus pur sang.
Hoewel de sofisten geld verdienden met het
onderwijzen van de zonen van de rijke Atheners, werd Socrates
niet betaald voor zijn gesprekken. Hij was een fenomeen. In zijn
uiteindelijke verdediging voor de rechtbank, stelt hij dat 'het
enige wat ik doe wanneer ik rondga, is er bij u, bij jong en oud,
op aan te dringen niet aan het lichaam en aan materiële dingen
eerder, of zo sterk, aandacht te besteden als aan de ziel, hoe
die zich zo goed mogelijk zal ontwikkelen. Socrates bekent zich
nooit met politiek of geld verdienen bezig te hebben gehouden.
Hij waarschuwt de rechters dat ze hem wel kunnen doden, dat hij
dit geen groot nadeel vindt, dat het grootste nadeel hun zelf zal
treffen: proberen een mens ten onrechte ter dood te brengen.
Socrates staat hier symbool voor het beroep van het individu
verantwoordelijkheid voor zijn eigen gedrag tegenover zichzelf af
te leggen. Het streven naar innerlijke onafhankelijkheid.
Socrates was de eerste criticus pur sang, die zich het recht
aanmatigde de bestaande maatschappelijke structuur permanent van
kritiek te voorzien, de mensen en hun instituten een spiegel voor
te houden. Of zoals hij zelf zei: de horzel die het paard wakker
houdt. Bij Socrates begint het dilemma tussen de sociale wereld
waarin we leven en het individuele geweten: hoe we ons voor
onszelf verantwoorden. Het is een dilemma dat ook in deze eeuw
direct in terug te vinden: konden de Duitsers deelnemen aan de
door de regering gepropageerde progroms of moesten ze daarvoor
ook hun geweten raadplegen?
Hoe komt Socrates ertoe een dergelijke positie in te nemen? Zelf
geeft hij, volgens Plato, deze verklaring: 'Dat is iets dat al in
mijn jeugd is begonnen, een of andere stem die zich voordoet en
die wanneer dat gebeurt mij steeds afhoudt van wat ik op het punt
sta te doen, maar me nooit ergens toe aanzet.' Socrates beroept
zich hier nadrukkelijk op een innerlijke stem. Toch heeft hij
zich niet altijd afzijdig gehouden. In de oorlog heeft hij zich
op het slagveld roemrijk gedragen.
De belangrijkste uitsprak van Socrates hoort tot de rijkdom van onze cultuur: 'Ik denk niet iets te weten als ik niets weet.' Het is een uitspraak om op te kauwen. Socrates is wijs omdat hij als enige inziet dat hij niet echt wijs is, want hij weet niets. Deze historische ontdekking van Socrates, is tegenwoordig als persoonlijke ontdekking terug te vinden bij kinderen tijdens het filosoferen, als ze plotseling uitroepen: 'Als we zo doorgaan dan ontdekken we dat we niets weten, behalve dat dan.' Een belangrijk educatief moment om vast te houden! Want we hebben voor al onze oordelen geen laatste definitief argument. Uiteindelijk stoppen onze argumenten en dat is het inzicht dat Socrates aan onze beschaving meegaf.
Er waren ook typische Socrates uitspraken. Bij sommige uitspraken kan je het nauwelijks voorstellen dat Socrates die uitspraken verzonnen heeft. Om je een beeld te geven wat Socrates nu allemaal innerlijk dacht in zijn hoofd, volgen hier de belangrijkste citaten:
-Er is maar één deugd en dat is kennis, er is maar één ondeugd en dat is
onwetendheid.
-Men moet eten om te leven, maar niet leven om te eten.
-Honger is de beste saus.
-Een onbestuurdeerd leven is niet waard geleefd te worden.
-Niemand kent de dood en niemand weet of die de grootste gave aan de mensheid is. Toch wordt hij gevreesd alsof met zekerheid bekend is dat hij het ergst denkbare kwaad is.
-Eenmaal gelijk aan de man wordt de vrouw zijn meerdere.
-Je mag de goden alleen maar vragen wat ze willen.
-Als je alle problemen op een stapel gooide en we mochten uitkiezen, dan zouden we bijna allemaal blij zijn als we ons eigen pakje konden nemen.
-De kortste weg naar de roem is te zijn wat je wil schijnen.
-Om ruzie te maken moet je met twee zijn.
-Trouw of trouw niet: in beide gevallen zul je er spijt van krijgen.
-Al wat ik weet is dat ik niets weet.
-Trouw in ieder geval; als je een goede vrouw krijgt wordt je gelukkig; als je een slechte vrouw krijgt wordt je filosoof.
Socrates was als filosofisch denker voorbeeldig
in zijn niet aflatende zoektocht, maar als burger die deel
uitmaakt van een bepaalde politieke gemeenschap was hij een
antidemocraat. Dat zijn verschillende kwaliteiten die moeilijk te
rijmen zijn. De daden en de gedachten van iemand kunnen we niet
zomaar als bouwstenen op elkaar stapelen, deze moeten zowel op
zich beoordeeld worden als in hun onderling verband. Rousseau
schreef een fantastisch boek over de opvoeding, de Emile, en hij
bracht zijn eigen kinderen naar het weeshuis. Is daarom de Emile
niet meer interessant?
De ontdekking van Socrates is evengoed onderdeel van onze cultuur
als de stelling van Pythagoras of de zwaartekrachttheorie van
Newton. Wat Socrates deed is wellicht het direct gevolg van de
democratie. Als de vrije burgers zeggenschap hebben, dan moeten
ze ook zelf nadenken over wat rechtvaardig is en bij zichzelf te
rade gaan. In die zin is Socrates een product van zijn tijd: pas
een democratie kas een permanent criticus creëren en accepteren.
Het zoeken naar absolute deugden is evenwel een vraagstuk dat
minder eenduidig verbonden is met de tijd waarin Socrates leefde.
Socrates was zowel een man van zijn tijd alsook een uniek denker
die toevallig in Athene leefde.
Socrates heeft zowel Alcibiades als Critias
onderwezen. Beiden speelden naderhand een politieke rol in de
omverwerping van de Atheense democratie. Critias hoorde tot de
belangrijkste dictatoren tijdens de acht maanden durende
Dictatuur van de Dertig. Tijdens de dictatuur kreeg Socrates te
horen dat hij niet langer met de jeugd mocht spreken. 'Opdat er,'
zei Socrates daarop, 'nu geen dubbelzinnigheid zij, en ik iets
anders doe dan het bevolene, geef mij dan de grens aan, tot welke
ouderdom men de mensen voor jongelingen moet houden.' 'Zolang gij
geen raadsheer mogen wezen, daar zij voor nog niet verstandig
gehouden worden; spreek gij dus niet met die beneden de dertig
jaar zijn.'
'Ook niet als ik wat koop ... en de verkoper beneden de dertig
jaar is, zal ik dan niet vragen, hoeveel geld het kost?'
'Zulke dingen wel, doch gij, o Socrates, pleegt naar de meeste
dingen te vragen, ofschoon gij weet, hoe zij zijn, en vraag daar
nu niet naar.' De vraag waarom hij zoveel bedeesder is tegenover
deze dictators dan vijf jaar later tegenover de rechters in zijn
proces, kan alleen begrepen worden vanuit zijn politieke
opvattingen. Hij vond dat de meest wijze het land zou moeten
regeren en niet de burgers via een systeem van kiesrecht. Zoals
gezegd, Socrates was een antidemocraat.
In 399 voor Chr. werd Socrates beschuldigd van het 'invoeren van nieuwe goden' en van 'het misleiden van de jeugd'. Met een krappe meerderheid (280 tegen 220) werd hij door een jury van vijfhonderd leden schuldig bevonden. Hij kon om gratie vragen, doch deed dat niet. Hij gaf de verzekering dat hij alleen maar in het belang van de staat had gehandeld en werd veroordeeld. Een paar weken later dronk hij in aanwezigheid van zijn beste vrienden de gifbeker leeg ('Ik geloof niet dat ik er iets mee win wanneer ik wat later drink, behalve dan dat ik me in mijn eigen ogen belachelijk maak wanneer ik me vastklamp aan het leven en spaar terwijl er niets meer is.') Is het zelf leegdrinken van een gifbeker in opdracht nu nog denkbaar? De verdediging voor de rechtbank en zijn slotwoord voor zijn vrienden horen tot de beroemdste teksten van de Oudheid.